Panorama Rawicza przedstawiona we wcześniejszym artykule, została zakupiona przeze mnie na aukcji antykwarycznej w 2001 r. i po zeskanowaniu przekazałem ją do Muzeum Ziemi Rawickiej. Prawdopodobny czas powstania tego widoku szacowany jest na początek XVIII w. Jako uzasadnienie datacji miedziorytu historycy podawali, że widok Rawicza pochodzi sprzed spalenia miasta 18 lipca 1707 roku, kiedy to miasto zostało doszczętnie zniszczone.
Miałoby o tym świadczyć usytuowanie wałów obronnych na miedziorycie, które otaczają Rawicz sprzed spalenia miasta. Jeśliby tak było, że wały narysowane są w miejscu, w którym były wybudowane pierwotnie, to co w takim razie z usytuowaniem strzelnicy? Teren przekazany przez A.O.P. Przyjemskiego w 1642 r. nie zmienił swego położenia i wówczas do 1707 r. nie znajdował się w obszarze przyległym do wałów od strony południowej. Strzelnica była poza wałami, wysunięta na wschód i co najwyżej od swojej zachodniej strony stykała się z wałami przez późniejszą ul. Strzelecką.
Jeśli przyjąć, że na miedziorycie oraz na obrazie portretowym A.O.P. Przyjemskiego w tej samej lokalizacji umiejscowiony jest ratusz (oznaczony przez autora portretu literą „b”) skierowany dłuższym bokiem na osi wschód-zachód, to kolejna nieścisłość, mówiąc oględnie, dotyczy usytuowania kościołów. Na obrazie portretowym A.O.P. Przyjemskiego malarz G. S. Knoefvel oznaczył literą „c” wierzę z prawej strony ratusza i wieżę z lewej strony literą „d”, a w opisie na portrecie podał: „c. Evangellische Kirche (przyp. mój - kościół ewangelicki)” i „d. Reformatern Kloster (przyp. mój – klasztor reformatów). Literą „b” jest oznaczona wieża ratusza. Czy taki widok wież: na południu klasztor, w środku ratusz i na północy kościół ewangelicki, patrząc na Rawicz od strony wschodniej, był możliwy do zobaczenia w terenie? Śmiem wątpić, dlatego opisy na pokolorowanym miedziorycie zamieniłem miejscami. Ponadto z innych materiałów historycznych wynika, że kościół ewangelicki do czasu kolejnego pożaru miasta, 20 kwietnia 1801 roku, zawsze był drewnianą budowlą o prostych kształtach, zaś klasztor reformatów był murowany i miał frontową ścianę taką, jaka jest na miedziorycie oraz na portrecie Przyjemskiego.
Moje wątpliwości co do rozmieszczenia różnych budowli i obiektów na obu widokach podzielają też inni znawcy tematu. W wymianie zdań na ten temat z fachowcem od „starych szpargałów” uzyskałem taką oto sugestię: „Generalnie rzecz biorąc po widokach XVI, XVII, a nawet XVIII-wiecznych nie spodziewałbym się chirurgicznej precyzji w przedstawieniach. Często nie były w ogóle robione z natury, powtarzano po innych widokach itd., często dając upust fantazji, by "dopełnić" rzeczywistość”.
Kilka lat temu na aukcji antykwarycznej pojawiła się kolejna odbitka miedziorytu z tym samym widokiem Rawicza. Tym razem jednak na jednym arkuszu papieru odbito dwa miedzioryty. Jeden z widokiem Rawicza, a drugi (odwrócony o 1800) przedstawia plan rozmieszczenia wojsk polsko-saskich i szwedzkich.
Plan rozmieszczenia wojsk polsko-saskich i szwedzkich został opisany tak: „Der Sachsen v: Pohlen ordre de battaille”, a na naprzeciwko „Der Schweden Ordre de Battaile”.
Plan pokazuje rozmieszczenie wojsk saskich i polskich pod dowództwem gen. maj. Schulenburga, a naprzeciwko rozmieszczenie wojsk szwedzkich pod dowództwem gen. leut. Nierotha.
W pierwszym momencie wydawało mi się, że ten plan może dotyczyć którejś z bitew w pobliżu Rawicza. Najbliżej taka bitwa została stoczona pod Poniecem[1] 8 listopada 1704 podczas wielkiej wojny północnej (III wojna północna 1700–1721). Prawie wszystko naniesione na tym planie mogło świadczyć, że dotyczy on właśnie bitwy pod Poniecem. Np. nazwiska dowódców oddziałów wojsk saskich i ich ustawienie w dwóch liniach z artylerią pomiędzy liniami, ustawienie w jednej linii wojsk szwedzkich, jakby z marszu i parę jeszcze innych detali jest zgodnych z opisem bitwy pod Poniecem. Jednak to nie jest plan bitwy pod Poniecem, bo po stronie szwedzkiej dowodzącym kawaleryjską armią był sam król szwedzki Karol XII, a na planie wojskami szwedzkimi dowodzi gen. leut. Nieroth.
Okazuje się, że plan bitwy zamieszczony razem z widokiem Rawicza jest prawie identyczny z planem bitwy pod Warszawą (tych planów zachowało się kilka wersji). Było to starcie zbrojne, które miało miejsce 21.07.1705 r.[2] podczas wojny północnej pomiędzy połączonymi wojskami sasko-polsko-litewskimi pod dowództwem Otto Arnold von Paykulla, a Szwedami pod dowództwem gen. leut. Karla Nierotha. Dlaczego piszę, że plany bitew są prawie identyczne? Plany zawierają dokładnie te same dane, jak rozkład oddziałów, nazwiska dowódców oddziałów (chorągwi) i liczby żołnierzy, ale wykonane są przez różnych rysowników (rytowników). Wiele wskazuje na to, że źródłem planów bitwy pod Warszawą jest szkic bitwy wykonany przez Zachariasa Wolffa[3], z którego później różni rytownicy wykonali miedzioryty i to w różnym czasie.
Trudno o jakieś jednoznaczne wnioski co do czasu i pochodzenia miedziorytu z widokiem Rawicza wraz z planem bitwy pod Warszawą. Intrygująca zapewne byłaby teza, że oba rysunki mogą być autorstwa Zachariasa Wolffa. Miał on ciekawy życiorys. Ojciec Zachariasa Wolfa o tym samym imieniu był szwedzkim podpułkownikiem, przypuszczalnie pochodzącym z Pomorza. Ponieważ jego ojciec zmarł w Sztokholmie w 1682 roku, Jakob von Kemphen, uczeń Erika Dahlberga[4], otoczył go "ojcowską opieką". Dzięki Kemphenowi, Wolf poznał wszystkie ważniejsze stałe warownie w Królestwie Szwedzkim. Po długich studiach wojskowych u Kemphena w Holandii i nad Renem, od 1686 r. dostał pracę jako rysownik w szwedzkim systemie fortecznym w Szczecinie. W 1689 r. wstąpił do służby wojewody Schleswig-Holstein-Gottorf, gdzie w 1694 został kapitanem inżynierii.
Czy na przełomie 1704 i 1705 r. Z. Wolff mógł być wraz z wojskiem szwedzkim pod dowództwem Karola XII w Rawiczu? Nie ma nigdzie potwierdzenia na tę tezę, ale wykluczyć takiej ewentualności nie można.
[1] O bitwie pod Poniecem można poczytać tu:
https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_pod_Poniecem
https://muzeum.gostyn.pl/i/dg/247.pdf
[2] Zajmując się historią Szwecji w XVIII wieku, należy pamiętać o tym, że w tym skandynawskim kraju do 1753 roku obowiązywał kalendarz juliański, który był opóźniony o 10 dni w stosunku do gregoriańskiego. Dlatego spotyka się datę bitwy określaną w ten sposób 21/31.07.1705 r.
[3] Zacharias von Wolf lub Wolff, (ur . 7 lutego 1667 w Bremie , † 5 kwietnia 1726 w Kilonii ) był niemieckim dowódcą wojskowym, z pochodzenia Szwedem.
[4] Jakob von Kemphen, Erik Dahlbergh, wojskowi, znawcy sztuki oblężniczej, kartografowie, architekci i budowniczy fortyfikacji.